ตำราสมุดข่อยแมวไทย เขียนโดยเจ้าชายในราชวงศ์จักรี

อีกหนึ่ง "ตำราสมุดข่อยแมวไทย" ที่เขียนโดยเจ้าชายในราชวงศ์จักรี คือ สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช เป็นตำราแมวไทยหมายเลข 234 ปัจจุบันถูกเก็บรักษาไว้หอสมุดแห่งชาติ

His Royal Highness Prince Bhanurangsi Savangwongse, The Prince Banubandhu Vongsevoradej of Chakri dynasty. Son of King Mongkut, King Rama IV of Siam Kingdom (11 January 1859 – 13 June 1928)

หรือพระนามแรกเกิดคือ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าชายภาณุรังษีสว่างวงศ์ พระองค์เป็นพระราชโอรสของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 และทรงมีศักดิ์เป็นน้องชาย ๆ ของรัชกาลที่ 5 ที่มีพ่อแม่เดียวกัน กล่าวคือพระองค์มีพระมารดาคือ สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี เป็นพระราชมารดาองค์เดียวกับรัชกาลที่ 5 ซึ่งเป็นที่ทราบกันดีว่ารัชกาลที่ 4 ทรงมีพระมเหสีและเจ้าจอมหม่อมห้ามหลายพระองค์ รวมถึงมีพระราชธิดาจากนครรัฐต่าง ๆ ที่ส่งมาเป็นเจ้าจอมหม่อมห้าม เช่น เจ้าจอมตนกูสุเบีย พระธิดาของสุลต่านแห่งจากรัฐสุลต่านรีเยา-ลิงกา หมู่เกาะกลางทะเลแถวประเทศสิงคโปร์ และเจ้าจอมมารดาดวงคำ จากอาณาจักรล้านช้างเวียงจันทน์ เป็นต้น ถือเป็นเรื่องปกติของรัฐชาติในยุคเมื่อเกือบ 200 ปีก่อน ราชสำนักสยามในสมัยนั้นจึงมีความแออัดและวุ่นวายมาก อีกทั้งยังมีเจ้าจากราชสำนักต่าง ๆ เช้ามาพึ่งพระบรมโพธิสมภารในราชสำนัก เนื่องจากเป็นเมืองขึ้นสยาม เช่น เจ้าจากราชสำนักเขมร, มลายู, ล้านช้าง รวมถึงล้านนา เป็นต้น ซึ่งพระบรมมหาราชวังถือเป็นศูนย์กลางการปกครอง ท้องพระโรงมีคนเข้าออกอยู่เสมอ

ถึงแม้พระองค์จะมีพี่น้องมากถึง 84 พระองค์ แต่เมื่อพูดถึงพี่น้องท้องเดียวกันแล้ว พระองค์ทรงมีพี่น้องที่เป็นแม่เดียวกันเพียง 4 พระองค์เท่านั้น (รวมพระองค์ด้วย) พระองค์ประสูติ ณ พระตำหนักที่ประทับเดิมของสมเด็จพระศรีสุลาลัย ภายในพระบรมมหาราชวัง จัดว่าเป็นเจ้าฟ้าชั้นเอกที่ประสูตรในเศวตฉัตร โดยมีพ่อเป็นพระมหากษัตริย์และมีแม่เป็นพระบรมราชินีโดยสมบูรณ์แบบ ดังนั้นพระองค์จะถือว่าเป็นพี่ใหญ่ลำดับที่ 3 ในราชสำนักสยาม รองลงมาจากเจ้าฟ้าชายจุฬาลงกรณ์ (ก่อนขึ้นครองราชย์) และเจ้าฟ้าชายจาตุรนต์รัศมี (พี่ชายคนกลาง) ส่วนพระพี่นาง (พี่สาว) อีกพระองค์คือ เจ้าฟ้าหญิงจันทรมณฑล ฯ สิ้นพระชนม์ตั้งแต่ 8 ชันษา พระองค์จึงเหลือพี่น้องท้องเดียวกันเพียง 3 พระองค์

ย้อนกลับไปเมื่อพระองค์มีพระชันษาได้ 2 ปี พระมารดาก็เสด็จสวรรคต ต่อมาพระบิดา (ร.4) เสด็จสวรรคตในขณะที่พระองค์มีชันษาได้เพียง 10 ปี ดังนั้นเมื่อเหลือกัน 3 พี่น้องที่เป็นแม่เดียวกันแล้ว พระองค์จึงมีความสนิทสนมกับพระบาทสมเด้จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ที่เป็นพี่ชายแท้ ๆ ของพระองค์เป็นอย่างมาก พระองค์ทรงดำรงตำแหน่งที่สำคัญแห่งราชอาณาจักรสยามหลายตำแหน่ง เช่น รัฐมนตรี และองคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 องคมนตรี และนายกองเอกในกองเสือป่าในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 อภิรัฐมนตรี และองคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 เสนาบดีกระทรวงกลาโหม, จเรทัพบก, จเรทหารทั่วไป, ผู้บัญชาการกรมทหารเรือ, อธิบดีกรมไปรษณีย์โทรเลข เป็นต้น

เจ้าฟ้าชายภาณุรังษีสว่างวงศ์ ยังเป็นผู้ให้กำเนิดกิจการไปรษณีย์ในประเทศไทย พระองค์ทรงสนใจด้านหนังสือและงานเอกสาร และทรงเป็นต้นราชสกุล ภาณุพันธุ์ ณ อยุธยา พระองค์เสด็จทิวงคตในวันที่ 13 มิถุนายน พ.ศ. 2471 ณ วังบูรพาภิรมย์ ในสมัยรัชกาลที่ 7 พระองค์มีพระชนมายุ 68 ปี อยู่ยาวนานถึง 4 แผ่นดิน พระราชทานเพลิงพระศพเมื่อวันที่ 26 พฤษภาคม พ.ศ. 2472 ณ พระเมรุ ท้องสนามหลวง

(ซ้าย) เจ้าฟ้าชายภาณุรังษีสว่างวงศ์, (กลาง) เจ้าฟ้าชายจุฬาร์ลงกรณ์, (ขวา) เจ้าฟ้าชายจาตุรนต์รัศมี

คำว่า “ปิตุลา” เป็นคำราชาศัพท์ หมายถึงลุงหรืออา หลังจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 เสด็จสวรรคต ทำให้พระยศของเจ้าฟ้าชายภาณุรังษีสว่างวงศ์ ขยับขึ้นจาก “สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ” สถาปนาขึ้นเป็น สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ และสมเด็จพระราชปิติลา ตามลำดับ ซึ่งหมายถึงพระองค์ทรงเป็น “ท่านอา” ของรัชกาลที่ 6 และ รัชกาลที่ 7